عقد مزارعه مصدر باب مفاعله از زرع می باشد و معنی آن کشت کردن دو نفر با یکدیگر است و در اصطلاح چنانکه می گوید: مزارعه عقدی است که به موجب آن احد طرفین زمینی را برای مدت معینی به طرف دیگر می دهد که آن را زراعت کرده و حاصل را تقسیم کنند.
مزارعه در بسیاری از املاک مزورعی، بین مالکین و رعایا موجود است که رعیت زمین مالک را کشت نموده و برداشت می نماید و نصف یا ثلث و یا دو ثلث از محصول را به مالک داده و بقیه را خود برمی دارد.
از نظر تحلیل حقوقی، مزارعه شرکتی است بین مالک (مزارع) و عامل (زارع) که از یک طرف انتفاع از زمین و از طرف دیگر کار به عنوان سرمایه گذارده می شود و عوامل لازم دیگر را برای کشت یکی از طرفین نیز عهده دار می گردد و محصولی که به دست می آید مانند سود شرکت، به نسبتی که طرفین با یکدیگر قرار می دهند بین خود تقسیم می کنند.
شرایط عقد مزارعه
زمین برای زراعت باید از طرف مزارع داده شود. یکی از ارکان عقد مزارعه آن است که باید زمین از طرف مزارع برای عمل زراعت به طرف دیگر که عامل است داده شود.
زمینی که به مزارعه داده می شود باید دارای شرایط زیر باشد:
زمینی که مورد مزارعه است باید برای زرع مقصود قابل باشد اگرچه محتاج به اصلاح یا تحصیل آب باشد. بنابراین هرگاه زمینی برای زراعت برنج به مزراعه داده می شود و از نظر کمی آب قابلیت برنج کاری را ندارد اگرچه می توان محصول دیگری مانند گندم و جو در آن به عمل آورد مزارعه باطل است زیرا زمین برای آنچه مورد عقد مزارعه قرار داده شده قابلیت ندارد و کشت محصول دیگری هم مورد عقد نمی باشد.
تعیین کردن مقدار زمین
مقدار زمینی که برای عمل زراعت قرار می دهد باید در این عقد معلوم و معین باشد . خواه به وسیله مشاهده معلوم گردد و یا مقدار مساحت و اوصاف لازم آن ذکر شود.
مورد مزارعه ممکن است مقدار معین به طور کلی از زمین متساوی الاجزاء قرار گیرد مانند یک جریب از یک قطعة زمین صد جریبی در صورتیکه تمامی قسمت های آن از حیث قابلیت زراعت و دادن محصول یکسان باشند.
در عقد مزارعه باید تعیین شود که عوامل لازمه برای کشت به عهده کدام یک از عامل و مزارع است. زیرا تعیین آن تأثیر به سزایی در سهم هر یک از مزارع و عامل می نماید و در صورت جهل به آن معامله غرری می گردد.
در عقد مزارعه ممکن است هر یک از بذر و عوامل مال مزارع و یا عامل باشد و در صورتیکه مزارع یک نفر و عامل چند نفر باشند ممکن است هر قسمتی از عوامل را یکی از آنان عهده دار شود. چنانکه هرگاه در عقد مزارعه زمین از یک نفر و آب از دیگری و سه نفر عامل باشند ممکن است مزارعه بین آنان بدین نحو منعقد گردد که بذر از یکی و گاو از دیگری و آلات و عمل به عهده سومی قرار داده شود.
سهم عامل از محصول زمین باید به طور مشاع تعیین شود. منافع حاصله از مزارعه عبارت از محصولی است که در نتیجه به کار رفتن عوامل متعددی از قبیل زمین، آب ، کار، بذر و عوامل دیگر به دست می آید و به هر یک از آن عوامل سهمی اختصاص می یابد و برای آنکه معامله غرری نگردد باید سهم هریک از عامل و مزارع از منفعت به طور مشاع معین گردد.
مدت عقد مزارعه
مدت مزارعه باید به زمان تعیین شود. معلوم می گردد مدتی که زمین برای مزارعه به عامل واگذار می شود باید معین باشد.
در عقد مزارعه باید نوع زرعی که کشت می شود معلوم باشد. نوع زرع باید در عقد مزارعه معین باشد مگر اینکه برحسب عرف بلد معلوم (باشد که چه نوع زراعتی در زمین مورد مزارعه کشت می گردد) و یا عقد برای مطلق زراعت بوده باشد. در صورت اخیر عامل در اختیار نوع زراعت مختار خواهد بود.
تکالیف و حقوق عامل (زارع)
الف- زمین و آنچه از طرف مزارع برای عمل مزارعه به عامل داده می شود در تصرف عامل به طور امانت است و باید نسبت به آن تعدی و تفریط ننماید والا چنانکه در اجاره گذشت هرگاه عمل تعدی و تفریط کند از تاریخ شروع به تعدی یا تفریط مسئول تلف و هر نقص و عیب خواهد بود اگرچه تلف یا نقض و عیب در اثر تعدی و تفریط عامل نباشد. مثلاً چنانچه عامل در اثر عدم مواظبت در زمین مورد مزارعه آب بیفتد و یا در اثر بی اطلاعی از فلاحت زمین مورد مزارعه را چندان آب دهد که لجن شود و قابلیت کشت را از دست بدهد در مقابل مالک ضامن خسارت وارده می باشد.
ب- عامل باید هر عملی که برای کشت محصول لازم است در موعد خود انجام دهد و در صورتیکه عامل پس از تصرف زمین و عواملی که در عقد به عهدة مزارع گذارده شده به تعهد خود عمل ننماید اجبار به آن می گردد.
ج- عامل باید به طریق متعارف از زراعت نگاه داری نماید .
